Merkezi yönetim bütçesinin 2024 yılındaki gelir tahsilâtı ile giderlerini (2024 yılı toplam gelir: 8 trilyon 670,9 milyar TL, toplam gider: 10 trilyon 777 milyar TL, bütçe açığı: 2 trilyon 106,1 milyar TL) iller itibariyle karşılaştırma kapsamında konuya ilişkin çeşitli rakamsal verileri sunmadan önce; Hazine ve Maliye Bakanlığının bu husustaki dip not açıklamasının (Bakanlıkların merkez muhasebe birimlerince tahsil edilen ve ödenen tutarlar il ayrımına tabi tutulmaksızın “merkez” satırında yer almaktadır.) dikkate alınmasının doğru analiz yapmaya katkı sağlayacağını belirtelim.
 

2024 yılında gelirlere ilişkin merkez tahsilâtının toplam tahsilât içindeki payı yüzde 7,93, merkezce ödenen tutarların toplam giderler içindeki payı ise yüzde 60,15 olarak gerçekleşmiştir.  Toplam bütçe gelirlerinin toplam bütçe giderlerini (merkez tahsilat ve giderleri dahil) karşılama oranı yüzde 80,46 olmuş, vergi gelirlerinin toplam bütçe gelirleri içindeki payı ise yüzde 84,25 olarak gerçekleşmiştir.     
            

Toplam 81 il içinde kendi giderlerini kendi gelirleriyle (vergi ve diğer gelirler) fazlasıyla karşılayan il sayısı 10’dur. Bu iller ve giderlerini gelirleriyle karşılama oranları şöyledir: Kocaeli (% 905,24), İstanbul (% 849,39), İzmir (% 338,98), Tekirdağ (% 205,78), Yalova (% 200,73), Bursa (% 193,69), Mersin (% 175,26), Ankara (% 136,54), Antalya (% 132,23) ve Muğla (% 102,34).


Diğer 71 ilin durumları ise şöyledir: Giderinin % 10’una kadarını karşılayan il sayısı (3), % 10-19 (13), % 20-29 (16), % 30-39 (12), % 40-49 (7), % 50-59 (9), % 60-69 (4), % 70-79 (3), % 80-89 (4), % 90-99 (0). Bu sıralamaya bakıldığında; kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamaya en yakın performans gösteren diğer iller; Manisa (% 89,03), Zonguldak (% 84,40), Adana (% 81,18)  ve Denizli (% 80,39) olarak dikkat çekerken, Şırnak (% 9,20), Tunceli (% 7,05) ve Hakkâri ise (% 6,09) performansı en düşük iller olmuştur.  


Toplam gelir tahsilâtı içindeki payı yüzde 1 veya daha fazla olan 7 il ve payları şöyledir: İstanbul (% 44,25), Ankara (% 11,38), Kocaeli (% 8,92), İzmir (% 8,17), Bursa (% 2,28), Mersin (% 1,86), Antalya (% 1,49) ve Merkez (% 7,93). Bir başka ifadeyle bu 7 ilin ve merkez tahsilâtının toplamı; toplam gelir tahsilâtının yüzde 86,28’ini, diğer 74 il ise toplam gelir tahsilâtının ancak yüzde 13,72’sini oluşturmaktadır. Adana (% 0,98), Tekirdağ (% 0,91), Konya (% 0,70), Hatay (% 0,68), Gaziantep (% 0,59), Manisa  (% 0,54) ve Muğla (% 0,53) toplam gelir tahsilâtı içindeki payları yüksek diğer iller olarak dikkati çekmektedir. Kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamakla birlikte toplam gelir tahsilâtı içindeki payı yüzde 1’in altında kalan illerden olan Tekirdağ ve Muğla’nın belirtilen oransal katkılarının yanı sıra bu kapsamda olan Yalova ili ise yüzde 0,28 oranında bir katkı sağlayabilmiştir. Toplam gelir tahsilâtı içinde payı en düşük iller olarak; Hakkâri, Çankırı, Kilis ve Gümüşhane yüzde 0,02 oranıyla, Ardahan, Tunceli ve Bayburt ise yüzde 0,01 oranıyla sıralamanın sonunda yer almışlardır.   


Toplam gelir tahakkuklarının tahsilâta dönüşme oranı (tahsilât/tahakkuk) yüzde 77,78’dir. Merkezde bu oran yüzde 65,46’dır. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 83,99), Ankara (% 74,29) ve İzmir (% 81,36). Bu oran; en yüksek Kocaeli (% 91,33), Bayburt (% 88,82), Tunceli (% 88,34), Yalova (% 86,40) ve Erzincan (% 85,67) illerinde, en düşük ise Şırnak (% 10,97) ilinde gerçekleşmiştir.  


Toplam vergi tahakkuklarının tahsilâta dönüşme oranı ise yüzde 87,30’dur. Merkezde bu oran yüzde 100’dür. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 92,02), Ankara (% 76,15) ve İzmir (% 88,69). Diğer illere bakıldığında ise bu oran; en yüksek Kocaeli (% 95,00), Erzurum (% 90,52), Samsun (% 90,50) ve Bayburt (% 90,36) illerinde, en düşük ise Şırnak (% 42,82) ve K.Maraş (% 22,70) illerinde gerçekleşmiştir.      


En fazla vergi tahsil edilen ilk 20 ilin vergi tahsilâtı toplamının toplam vergi tahsilâtı içindeki payı yüzde 93,25 olup, bu illerin payları ise şöyledir: İstanbul (% 48,84), Ankara (% 10,71), Kocaeli (% 10,31),  İzmir (% 9,36), Bursa (% 2,49), Mersin (% 2,09), Antalya (% 1,56), Adana (% 1,03), Tekirdağ (% 1,02), Hatay (% 0,75), Konya (% 0,71), Gaziantep (% 0,62), Manisa (% 0,58), Muğla (% 0,52), Samsun (% 0,51), Balıkesir (% 0,50), Kayseri (% 0,48), Denizli (% 0,40), Diyarbakır (% 0,40) ve Eskişehir (% 0,37). Merkezin, toplam vergi tahsilâtı içindeki payı yüzde 0,66’dır. Diğer 61 ilden toplanan vergi tahsilâtı ise toplam vergi tahsilâtının ancak yüzde 6,09’unu oluşturmaktadır.               


Giderleri en fazla olan ilk 20 il ve bu illerin toplam giderler içindeki payları şöyledir: Ankara (% 6,70), İstanbul (% 4,19), İzmir (% 1,94), Diyarbakır (% 0,99), Adana (% 0,97), Konya (% 0,96), Bursa (% 0,95), Antalya (% 0,91), Mersin (% 0,86), Şanlıurfa (% 0,81), Gaziantep (% 0,80), Kocaeli (% 0,79), Samsun (% 0,75), Hatay (% 0,74), Kayseri (% 0,71), Van (% 0,60), Trabzon (% 0,59), Balıkesir (% 0,57),  K.Maraş (% 0,57) ve Eskişehir (% 0,52). Toplam giderler içindeki payı en düşük olan iller ise Gümüşhane (% 0,07), Bayburt (% 0.06) ve Ardahan (% 0,06) olmuştur (Merkezce ödenen tutarların toplam giderler içindeki payı ise yüzde 60,15’dir).            


En fazla personel gideri olan ilk 20 ilin sıralaması ve o illerin kendi toplam giderleri içindeki personel giderlerinin payı ise şöyledir: İstanbul (% 64,64), Ankara (% 30,80), İzmir (% 59,81), Konya (% 65,51), Bursa (% 64,19), Antalya (% 66,55), Diyarbakır (% 60,10), Adana (% 58,96), Gaziantep (% 62,74), Kocaeli (% 62,75), Şanlıurfa (% 61,36), Mersin (% 56,43), Hatay (% 60,73), Samsun (% 58,56), Kayseri (% 59,12), Van (% 66,15), Balıkesir (% 66,00), Manisa (% 68,62), Erzurum (% 63,61) ve Eskişehir (% 61,58).      


Söz konusu iller karşılaştırıldığında; toplam giderleri ile personel giderleri en fazla olan 20 ilden 18 ilin ayni iller olması ve Ankara ili hariç tutulduğunda 19 ilin her birinin toplam giderinin yarısından fazlasını personel giderinin oluşturması dikkat çekmektedir. Merkezi yönetim bütçesinin tümü dikkate alındığında ise toplam personel giderlerinin toplam bütçe harcamalarının yüzde 24,74’ünü teşkil ettiği görülmektedir.