Türkiye’de dernekler, 5253 sayılı Dernekler Kanunu ve Türk Medeni Kanunu başta olmak üzere çeşitli yasal düzenlemelere tabi olarak faaliyet gösterir. Bu çerçevede, derneklerin faaliyetlerinin hukuka, dernek tüzüğüne ve genel kurulların kararlarına uygun şekilde yürütülmesini denetlemek amacıyla denetim organı oluşturulması zorunludur. Bu denetim organının başlıca aktörleri ise denetçilerdir.
Denetçiler; derneklerin mali, idari ve hukuki işleyişlerini inceleyerek gerekli durumlarda rapor hazırlamak ve genel kurula sunmakla yükümlüdür. Denetim mekanizması, hem dernek içi yönetimin hesap verilebilirliğini artırmakta hem de kamu yararını gözeten bir sivil toplum işleyişi sağlamaktadır.
Yasal Dayanaklar
5253 Sayılı Dernekler Kanunu
Madde 9 – Organlar
Bu maddeye göre, derneklerde üç temel organın bulunması zorunludur:
- Genel Kurul
- Yönetim Kurulu
- Denetim Kurulu
Dolayısıyla, denetim kurulu yasal olarak zorunlu organlardan biridir.
Madde 19 – Denetim
“Dernekler, tüzüklerinde belirtilen esas ve usullere göre denetim kurulu tarafından denetlenir.”
Bu madde, dernek denetiminin nasıl yapılacağına dair genel çerçeveyi belirlemekte, uygulamanın ise dernek tüzükleriyle şekilleneceğini ifade etmektedir.
Türk Medeni Kanunu
Türk Medeni Kanunu’nun 86. maddesi, derneklerin iç denetimini düzenler. İlgili maddeye göre:
“Her dernek, tüzüğünde gösterilen zamanlarda ve şekillerde denetlenir.”
Ayrıca, kamu yararına çalışan derneklerde devlet denetimi de mümkündür (TMK m. 87).
Denetçilerin Görev ve Sorumlulukları
1. Mali Denetim
Denetçiler, derneğin tüm gelir ve giderlerini, muhasebe kayıtlarını, banka işlemlerini ve bütçeyi denetler. Bu kapsamda:
- Gelirlerin usule uygun toplanıp toplanmadığı,
- Giderlerin tüzüğe ve kanunlara uygun yapılıp yapılmadığı,
- Kasa ve banka hesaplarının durumu,
- Mali tabloların doğruluğu
incelemeye tabi tutulur.
2. İdari Denetim
Derneğin iç işleyişi ve yönetim kurulunun kararları da denetçilerin inceleme alanına girer. Denetçiler şu işlemleri kontrol eder:
- Genel kurul kararlarının uygulanıp uygulanmadığı,
- Yönetim kurulu kararlarının tüzüğe uygunluğu,
- Üye kayıtlarının doğruluğu ve düzenliliği,
- Dernek defterlerinin düzenli tutulup tutulmadığı.
3. Hukuki Denetim
Denetçiler, derneğin faaliyetlerinin hukuki boyutunu da değerlendirir:
- Faaliyetlerin mevzuata uygunluğu,
- Tüzük hükümlerine uygunluk,
- Resmî bildirimlerin süresinde yapılıp yapılmadığı,
- Yükümlülüklerin yerine getirilip getirilmediği.
Denetim Süreci
1. Denetim Dönemi
Tüzükte aksi belirtilmedikçe, denetim kurulu en az yılda bir defa derneğin hesap ve işlemlerini denetlemek zorundadır. Bazı derneklerde bu denetim 3 veya 6 aylık dönemlerde yapılabilir.
2. Raporlama
Denetçiler denetim sonunda bir denetim raporu hazırlar. Bu rapor:
- Tespit edilen eksiklikleri,
- Önerilen düzeltici işlemleri,
- Mali ve idari değerlendirmeleri içerir.
Bu rapor, yönetim kuruluna ve genel kurula sunulur. Gerektiğinde kamu kurumlarına da iletilebilir.
3. Uyarı ve Tavsiyeler
Denetim kurulunun yönetim kuruluna yazılı uyarı ve tavsiyelerde bulunma yetkisi vardır. Ayrıca acil durumlarda genel kurulu olağanüstü toplantıya çağırma hakkı da tüzükle verilebilir.
Denetçilerin Yetkileri
- Dernek defterlerini, evraklarını ve kayıtlarını inceleme hakkı
- Yönetim kurulu karar defterlerini isteme ve kontrol etme yetkisi
- Gerekli görürse uzman desteği talep etme hakkı (tüzükle verilmişse)
- Olağan dışı durumlarda genel kurulu toplantıya çağırma hakkı (tüzükle verilmişse)
Denetçilerin Sorumlulukları
Denetçiler görevlerini:
- Tarafsız ve bağımsız şekilde yürütmek,
- Gizlilik esasına uymak,
- Doğru rapor hazırlamak,
- Tüzük ve kanunlara uygun hareket etmek,
zorundadır.
Aksi takdirde görev ihmali, bilgi saklama veya kasıtlı yanlış raporlama gibi durumlarda hukuki ve cezai sorumlulukları doğabilir.
Özetlemek gerekirse, dernek denetçileri; derneklerin şeffaf, hesap verebilir ve mevzuata uygun bir şekilde yönetilmesini sağlamak için kritik bir role sahiptir. Görevlerini hem mali hem idari hem de hukuki açılardan yerine getirmeli, düzenli raporlamalarla genel kurulu bilgilendirmeli ve derneğin kamu yararı ilkesine uygun faaliyet göstermesine katkıda bulunmalıdır.
