Borsa İstanbul’da işlem gören hisse senetleri zaman zaman olağan dışı fiyat ve işlem hareketlerine maruz kalabilmektedir. Bu tür hareketler, özellikle küçük yatırımcıların zarar görmesine yol açabilecek spekülatif işlemler sonucunda ortaya çıkabilir. Bu nedenle Borsa İstanbul, yatırımcıyı korumak ve piyasada adil, şeffaf ve istikrarlı bir ortam oluşturmak amacıyla çeşitli önlemler geliştirmiştir. Bu önlemlerden biri de Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS)’dir. VBTS, 10 Ağustos 2020 tarihinden itibaren uygulanmaya başlanan ve Borsa İstanbul A.Ş. tarafından yürütülen otomatik bir risk yönetim sistemidir. Sistem, olağandışı fiyat ve işlem hareketleri tespit edilen paylarda belirli sürelerle geçici işlem kısıtlamaları uygulanmasını amaçlamaktadır.
VBTS’NİN AMACI
Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi’nin temel amacı:
· Aşırı fiyat dalgalanmalarını kontrol altına almak,
· Yatırımcıların manipülatif işlemler nedeniyle zarar görmesini önlemek,
· Piyasanın adil ve şeffaf işleyişini sağlamak,
· Spekülasyon ve bilgi asimetrisini azaltmak,
· Piyasada likiditenin sağlıklı bir şekilde oluşmasına katkı sağlamaktır.
VBTS NASIL ÇALIŞIR?
VBTS, Borsa İstanbul tarafından geliştirilen otomatik gözetim algoritmaları ile çalışır. Bu algoritmalar, belirli kıstaslara göre her gün Borsa İstanbul'da işlem gören payları analiz eder. Olağandışı fiyat hareketleri, işlem hacmi, emir yoğunluğu, alım-satım farkları gibi değişkenler üzerinden istatistiksel hesaplamalar yapılarak olağandışı durumlar belirlenir.
Bu analiz sonucunda belirli kriterleri aşan paylar için geçici tedbirler uygulanır. Bu tedbirler, önceden belirlenmiş sürelere göre yürürlükte kalır.
VBTS KAPSAMINDA UYGULANABİLECEK TEDBİRLER
VBTS kapsamında uygulanabilecek başlıca tedbirler şunlardır:
1. Açığa Satış ve Kredili İşlem Yasağı
Tedbir kapsamında belirlenen paylarda açığa satış ve kredili işlem yapılmasına belirli bir süre için izin verilmez. Bu, özellikle hisse fiyatının suni şekilde şişirilmesini veya düşürülmesini önlemek amacıyla uygulanır.
2. Emir Tipi Kısıtlamaları
Bazı emir türlerinin (örneğin piyasa emri veya piyasadan limite emir) belirli sürelerle kullanımına izin verilmez. Bu kısıtlama, yüksek volatiliteye sebep olan ani emir girişlerini kontrol altına almayı amaçlar.
3. Brüt Takas Uygulaması
Bu tedbir kapsamında ilgili payda yapılan işlemlerin aynı gün içinde netleştirilmesine izin verilmez. Yani, aynı gün içinde aynı hisse üzerinde tekrar işlem yapılamaz. Bu uygulama özellikle spekülatif al-sat yapan yatırımcıları sınırlamak amacı taşır.
4. Piyasa Emri ve Piyasadan Limite Emirlerin Kapatılması
Bu emir türleri, fiyatsız emir tipleridir ve özellikle düşük likiditeli hisselerde ciddi fiyat hareketlerine yol açabilir. VBTS kapsamında, bu emirlerin belirli sürelerle devre dışı bırakılması mümkün hale gelir.
5. Tek Fiyat Seansı Uygulaması
Söz konusu pay, sürekli işlemden çıkarılıp tek fiyat yöntemine geçirilir. Bu durumda gün boyunca sadece belirli seanslarda işlem yapılır. Bu yöntemle volatiliteyi azaltılmak hedeflenir.
TEDBİRLERİN SÜRESİ VE AÇIKLANMASI
VBTS kapsamında alınan tedbirler genellikle 15 iş günü sürer. Ancak, olağandışı hareketlerin devam etmesi durumunda süre uzatılabilir ya da başka tedbirler de eklenebilir. Borsa İstanbul, her gün seans sonrasında VBTS kapsamında yeni alınan kararları ve hangi paylar için hangi tedbirlerin uygulandığını Kamuyu Aydınlatma Platformu (KAP) üzerinden duyurur. Bu açıklamalar genellikle şu bilgileri içerir:
· Tedbirin başlangıç ve bitiş tarihleri,
· Uygulanacak tedbir türü,
· Gerekçesi (aşırı fiyat hareketi, işlem yoğunluğu, vb.),
· Daha önce uygulanmış başka tedbirler varsa bunlarla ilgili bilgiler.
YATIRIMCILAR AÇISINDAN ÖNEMİ
VBTS, yatırımcıların daha güvenli bir piyasa ortamında işlem yapmasını hedefler. Özellikle bireysel yatırımcılar açısından şu konularda avantaj sağlar:
· Spekülatif fiyat hareketlerinden korunma: Sistem, ani fiyat artışları veya düşüşleri sırasında yatırımcının zarar etmesini önlemek için devreye girer.
· Daha öngörülebilir bir piyasa ortamı: VBTS ile birlikte yatırımcılar, hisse senedinde olağandışı hareketler varsa bu konuda bilgilendirilir ve daha dikkatli işlem yapmaları sağlanır.
· Manipülasyonların engellenmesi: Piyasa bozucu işlemlerle hisse fiyatlarının yapay şekilde şişirilmesinin veya düşürülmesinin önüne geçilmiş olur.
ELEŞTİRİLER VE ZORLUKLAR
Her ne kadar VBTS yatırımcıyı koruma amacı taşısa da bazı çevreler tarafından çeşitli eleştirilere de maruz kalmıştır:
· Likidite sorunu: Tedbir uygulanan hisselerde işlem hacmi ciddi şekilde düşebilir, bu da yatırımcının hisselerini satmasını zorlaştırabilir.
· Fiyat baskılanması: Tedbirlerin uygulandığı süreçte hissenin gerçek piyasa değerine ulaşması zorlaşabilir.
· Yatırımcıların cezalandırılması: Bazen yalnızca birkaç kişi tarafından yapılan işlemler sonucu bütün yatırımcılar olumsuz etkilenebilir.
Sonuç olarak, Volatilite Bazlı Tedbir Sistemi (VBTS), Türkiye sermaye piyasalarında daha sağlıklı, şeffaf ve öngörülebilir bir ortam yaratmak için önemli bir adımdır. Özellikle son yıllarda Borsa İstanbul’da işlem gören bazı hisselerde gözlenen aşırı volatilite, yatırımcıların büyük zararlar yaşamasına neden olmuştur. Bu tür durumların önüne geçmek, yatırımcının korunması ve piyasa istikrarının sağlanması açısından VBTS büyük önem taşır.
Ancak sistemin etkinliğinin artırılması için yatırımcı bilincinin yükseltilmesi, uygulanan tedbirlerin daha şeffaf ve anlaşılır şekilde sunulması ve spekülatif işlemlerin kaynağının daha iyi analiz edilmesi gerekmektedir.