İllerin 2020 yılı bütçe performansı

 

Merkezi yönetim bütçesinin 2020 yılındaki gelir tahsilatı ile giderlerini (2020 yılı toplam gelir: 1 trilyon 29 milyar 493 milyon TL, toplam gider: 1 trilyon 202 milyar 236 milyon TL, bütçe açığı: 172 milyar 743 milyon TL) iller itibariyle karşılaştırma kapsamında konuya ilişkin çeşitli rakamsal verileri sunmadan önce; Hazine ve Maliye Bakanlığının bu husustaki dip not açıklamasının (Bakanlıkların merkez muhasebe birimlerince tahsil edilen ve ödenen tutarlar il ayrımına tabi tutulmaksızın “merkez” satırında yer almaktadır.) dikkate alınmasının doğru analiz yapmaya katkı sağlayacağını ve 2020 yılında gelirlere ilişkin merkez tahsilatının toplam tahsilat içindeki payının yüzde 11,64, merkezce ödenen tutarların toplam giderler içindeki payının ise yüzde 59,74 olarak gerçekleştiğini hatırlatalım ve toplam bütçe gelirlerinin toplam bütçe giderlerini (merkez tahsilat ve giderleri dahil) karşılama oranının ise yüzde 85,63 olduğunu, 2019 yılında ise bu oranın yüzde 87,62 olarak gerçekleştiğini belirtelim.

Toplam 81 il içinde kendi giderlerini kendi gelirleriyle (vergi ve diğer gelirler) fazlasıyla karşılayan il sayısı 11’dir. Bu iller ve giderlerini gelirleriyle karşılama oranları şöyledir: Kocaeli (% 946,95), İstanbul (% 792,62), İzmir (% 435,13), Tekirdağ (% 222,26), Zonguldak (% 217,72), Mersin (% 188,72), Bursa (% 175,51), Hatay (% 155,27), Ankara (% 141,13), Yalova (% 134,65) ve Manisa (% 106,58). 2019 yılında ise bu konumdaki il sayısı 12 iken bu listeden Antalya ve Muğla çıkmış, Manisa girmiş ve ilk 9 ilin sıralaması değişmemiştir.

Diğer 70 ilin durumları ise şöyledir: Giderinin % 10’una kadarını karşılayan il sayısı (3), % 10-19 (12), % 20-29 (14), % 30-39 (13), % 40-49 (11), % 50-59 (5), % 60-69 (4), % 70-79 (3), % 80-89 (1),% 90-99 (4). Bu sıralamaya bakıldığında; kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamaya en yakın performans gösteren diğer iller; Çanakkale (% 99,25), Antalya (% 97,89), Rize (% 95,36), Muğla (% 92,85) ve Denizli (% 89,68) olarak dikkat çekerken, Tunceli (% 7,99), Hakkari (% 6,42) ve Şırnak ise (% 5,88) performansı en düşük iller olmuştur.

Toplam gelir tahsilatı içindeki payı yüzde 1 veya daha fazla olan 8 il ve payları şöyledir: İstanbul (% 39,82), Ankara (% 11,02), İzmir (% 9,57), Kocaeli (% 9,01), Bursa (% 2,06), Mersin (% 1,89), Hatay (% 1,22), Antalya (% 1,04) ve Merkez (% 11,64). Bir başka ifadeyle bu 8 ilin ve merkez tahsilatının toplamı; toplam gelir tahsilatının yüzde 87,27’sini, diğer 73 il ise toplam gelir tahsilatının ancak yüzde 12,73’ünü oluşturabilmektedir. Tekirdağ (% 0,87), Adana (% 0,84), Konya (% 0,66) ve Manisa ise (% 0,61) toplam gelir tahsilatı içindeki payları yüksek diğer iller olarak dikkati çekmektedir. Kendi giderlerini kendi gelirleriyle karşılamakla birlikte toplam gelir tahsilatı içindeki payı yüzde 1’in altında kalan illerden olan Tekirdağ’ın ve Manisa’nın belirtilen oransal katkılarının yanı sıra bu kapsamda olan Zonguldak ili yüzde 0,54, Yalova ili ise yüzde 0,18 oranında bir katkı sağlayabilmiştir. Toplam gelir tahsilatı içinde payı en düşük iller olarak; Iğdır, Çankırı, Tunceli ve Gümüşhane yüzde 0,02 oranıyla, Bayburt ve Ardahan ise yüzde 0,01 oranıyla sıralamanın sonunda yer almışlardır.

Toplam gelir tahakkuklarının tahsilata dönüşme oranı (tahsilat/tahakkuk) yüzde 62,98’dir. Merkezde bu oran yüzde 96,43’dür. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 61,59), Ankara (% 61,18) ve İzmir (% 68,83). Bu oran; en yüksek Kocaeli (% 82,65) ve Tunceli (% 81,72) illerinde, en düşük ise Hakkari (% 19,43), Kilis (% 17,74) ve Mardin (% 15,35) illerinde gerçekleşmiştir.

Toplam vergi tahakkuklarının tahsilata dönüşme oranı ise yüzde 77,27’dir. Merkezde bu oran yüzde 100’dür. Üç büyük ilimizdeki oranlar ise şöyledir: İstanbul (% 80,20), Ankara (% 73,74) ve İzmir (% 84,12). Diğer illere bakıldığında ise bu oran; en yüksek Kocaeli (% 90,96), Tunceli (% 85,08), Mersin (% 84,96), Rize (% 82,55) ve Zonguldak (% 82,54) illerinde, en düşük ise Şırnak (% 34,20), Sakarya (% 33,60), Mardin (% 32,47) ve Kilis (% 16,34) illerinde gerçekleşmiştir.

En fazla vergi tahsil edilen ilk 15 ilin vergi tahsilatı toplamının toplam vergi tahsilatı içindeki payı yüzde 91,11 olup, bu illerin payları ise şöyledir: İstanbul (% 46,08), İzmir (% 11,47), Kocaeli (% 10,86), Ankara (% 10,68), Bursa (% 2,35), Mersin (% 2,20), Hatay (% 1,42), Antalya (% 1,07), Tekirdağ (% 1,02), Adana (% 0,92), Manisa (% 0,71), Konya (% 0,68), Zonguldak (% 0,62), Samsun (% 0,54) ve Kayseri (% 0,49). Merkezin, toplam vergi tahsilatı içindeki payı yüzde 0,44’dür. Diğer 66 ilden toplanan vergi tahsilatı ise toplam vergi tahsilatının ancak yüzde 8,45’ini oluşturmaktadır.

Giderleri en fazla olan ilk 20 il ve bu illerin toplam giderler içindeki payları şöyledir: Ankara (% 6,68), İstanbul (% 4,30), İzmir (% 1,88), Bursa (% 1,00), Diyarbakır (% 1,00), Adana (% 0,96), Konya (% 0,94), Antalya (% 0,91), Mersin (% 0,86), Kocaeli (% 0,82), Samsun (% 0,78), Kayseri (% 0,75), Şanlıurfa (% 0,75), Gaziantep (% 0,70), Hatay (% 0,68), Van (% 0,67), Trabzon (% 0,64), Erzurum (% 0,58), Balıkesir (% 0,55) ve Eskişehir (% 0,51). Toplam giderler içindeki payı en düşük olan iller ise Gümüşhane (% 0,08), Bayburt (% 0.07) ve Ardahan (% 0,07) olmuştur.

En fazla personel gideri olan ilk 20 ilin sıralaması ve o illerin kendi toplam giderleri içindeki personel giderlerinin payı ise şöyledir: İstanbul (% 57,47), Ankara (% 29,68), İzmir (% 60,54), Diyarbakır (% 61,50), Konya (% 60,33), Bursa (% 55,08), Antalya (% 59,23), Adana (% 53,70), Şanlıurfa (% 65,17), Kocaeli (% 57,55), Gaziantep (% 64,58), Hatay (% 66,46), Mersin (% 51,57), Van (% 61,98), Kayseri (% 54,78), Samsun (% 50,30), Balıkesir (% 64,31), Şırnak (% 68,29), Erzurum (% 55,97) ve Hakkari (% 74,47).

Görüldüğü üzere; toplam giderleri ile personel giderleri en fazla olan 20 ilden 18 ilin ayni iller olması ve Ankara ili hariç söz konusu illerin her birinin toplam giderinin yarısından fazlasını personel giderinin oluşturması dikkat çekmektedir. Tüm iller dikkate alındığında ise toplam personel giderleri toplam bütçe harcamalarının yüzde 23,94’ünü teşkil etmektedir.

2020 yılına ilişkin söz konusu rakamsal veriler, geçmiş yılların verileriyle karşılaştırıldığında; illerin 2020 yılı bütçe performanslarına ilişkin sıralamalarda 2019 yılına ve önceki yıllara göre önemli değişiklikler olmadığı, bazı illerin ekonomisinde olumlu gelişmeler olmakla birlikte; iktisadi performansı yüksek ve düşük olan illerin genellikle ayni iller olduğu ve ülke ekonomisine önemli ilave katkılar yapacak yeni illerin yaratılamadığı ve bölgeler arasındaki ve bölgelerin kendi içindeki gelişmişlik farklarının azaltılması yönündeki çabaların gerekli seviyeye ulaşamadığı görülmektedir. Nitekim, Ülkemizin bu önemli kronik sorunu geçmiş yıllarda olduğu gibi On Birinci Kalkınma Planında da (2019-2023) yer almış ve doğu-batı yönünde ve iç-sahil kesimleri arasındaki sosyo-ekonomik gelişmişlik farklarının önemini koruduğu vurgulanmış ve bölgeler arası gelişmişlik farklarının azaltılması için bölgelerin rekabet gücünün artırılması ve ekonomik ve sosyal bütünleşmenin güçlendirilmesi doğrultusunda çalışmaların yürütüldüğü belirtilmiştir.

Dolayısıyla, kamusal dokümanlarda belirtilen tespitlerin, tedbirlerin ve hedeflerin uyumlu olması, uygulamadaki başarının kanıtı olarak da; bu alandaki çabaların illerin ekonomik gücüne ve vergi yaratma kapasitelerine yansıması gerekmektedir. Bu bağlamda ekonomik performansı yüksek olarak bilinen illere yeni illerin eklenmesi işin özünü oluşturmaktadır.